تاملی در چراییِ تنهایی

افرادی که به اخلاق آزادگی رسیده‌اند تاوان این بلوغ را با تنهایی و طردشدگی پس می‌دهند. آن‌ها به رضایت درونی می‌رسند ولی همیشه برای اطرافیانشان دور از دسترس و غیرقابل درک باقی می‌مانند.

کارل گوستاو یونگ

چند روزی است که با این جمله یونگ روانشناس شهیر، روبه‌رو شده‌ام. این روبه‌رویی اما تفکر برانگیز و دردناک است. تمام ساعات این چند روز یک کلمه ذهنم را پر کرد. تنهایی. آنچه تاکنون زندگی‌ام را پرکرده بود اکنون بر ذهنم نیز چنبره انداخته است.

 پیش‌ازاین همواره و هرروز روند تنها و تنهاتر شدن را احساس می‌کردم اما هرگز به آن نیندیشیده بودم و به شکلی خودکار آن را وضعیتی می‌دانستم که ممکن است هرکس به دلایلی به آن گرفتار شود و شرایط موجود زندگی در تبعید را دلیل آن می‌دانستم.

وقتی باکسی که دوستش داشتم نمی‌توانستم به‌هیچ‌وجه ارتباط خوبی برقرار کنم و او مرا سرد و بی‌روح و بی‌علاقه تشخیص می‌داد و از میان چند نفر که تلاش داشتم رابطه‌ای با آن‌ها برقرار کنم همه به همین دلیل مشترک از من دلگیر شدند و کناره می‌گرفتند و من دلیلشان را نمی‌فهمیدم، هنوز نمی‌دانستم که اوضاع از چه قرار است و اخلاق آزادگی چیست.

فکر کردن به این موضوع، سویه‌های متفاوتی از آن را پیش روی‌ام نهاد. شاید هنوز هم به‌روشنی مسئله را درنیافته‌ام. اما دو چیز را می‌توانم هم‌اکنون از هم تمیز دهم. در وضعیت تنهایی قرار دادن خود با وقتی وضعیت تنهایی انسان را فرامی‌گیرد دو چیز کاملاً متفاوت از هم هستند. هرکسی می‌تواند خود را منزوی کند اما تنهایی به‌سادگی هرکسی را فرا‌نمی‌گیرد.

یونگ تنهایی را حاصل از اخلاق آزادگی می‌داند و اخلاق آزادگی را مصداق بلوغ. اخلاق آزادگی ازنظر او چیزی است که در برابر اخلاق عوام، یعنی اخلاق بردگی قرار دارد و از راه این تمایز معنی می‌شود.

اخلاق بردگی را یونگ به شکل ساده‌شده‌اش به معنی همرنگ جماعت شدن و احترام به ارزش‌های موجود در زندگی عوام می‌داند. رعایت کردن اخلاق از ترس آخرت و یا به خاطر ترس از مجازات توسط قدرت، یا به طمع یافتن جایگاه اجتماعی و تشویق و پاداش.

اخلاق بردگی با این اوصاف همان است که در میان اکثریت جامعه جاری و همچنان ارزش محسوب می‌شود. اخلاق بردگی به دارنده اجازه می‌دهد برای خوشایند دیگران کاری کند. هرگونه عملی را برخلاف عرف انجام ندهد و خود را در یک وضعیت نمایشی، نمونه انسان خوب، فداکار و خوش‌برخورد نشان دهد. او که همواره دیگران دوست دارند در کنارش باشند.

حالا درک می‌کنم که چرا زن موردعلاقه من از من انتظار داشت که من همواره لبخند بزنم، انسانی خوش‌برخورد و گرم باشم و روزانه بارها و از راه تلفن با او صحبت کنم و درواقع ازنظر او اخلاق خوبی داشته باشم. درک می‌کنم که چرا دوست و یا رفیق و همکار من انتظار دارد من هر صبح بارویی گشاده به او حتماً صبح‌به‌خیر بگویم و اگر عصبانی می‌شوم عصبانیت‌ام را نشان ندهم و هزارهای دیگر از این نوع که می‌توان با فرض فرد مقابل تصورشان کرد.

روند این تأمل مرا به اینجا رساند که من روزبه‌روز اخلاق بردگی را بیشتر و بیشتر ازدست‌داده‌ام و به‌تبع آن، من که انسانی پرشور و دارای روابط عمومی بسیار و گاه محبوب بوده‌ام روزی از روز قبل تنهایی را بیشتر احساس کردم. اما اینکه اکنون به اخلاق آزادگی رسیده‌ام چیزی است که در آن شک دارم.

یونگ اخلاق آزادگی را حد اعلای بلوغ روان می‌داند و انسان دارنده آن را به عمل از طریق وجدان مستقل، بالغ، صادق و سلامت و نه از روی نمایش وابسته می‌داند. به زبان ساده منظور یونگ این است که چنین آدمی اهل ماله‌کشی و دروغ‌گویی و لاپوشانی نیست و تن به مناسبات رایج عوام نمی‌دهد. صریح و بی‌پرده و بی‌تعارف است و مهم برای او رسیدن به یک ارضای درونی است.

اما خصوصیاتی که یونگ از آن‌ها نام می‌برد در فرهنگ عوام به انسان خودخواه و بی‌ادب اطلاق می‌شود. برای عوام رفتارهایی ازاین‌دست گنگ و نامفهوم و محکوم‌به طرد و به حاشیه بردن است اگرچه گاه و در بعضی شرایط تحسین‌برانگیز می‌نماید.

ویکی‌پدیا اما درباره تنهایی نوشته است: «تنهایی پاسخی پیچیده و عمدتاً ناخوشایند به انزوا یا کمبود هم‌صحبتی است. این پاسخ معمولاً شامل احساس اضطراب از کمبود ارتباط و اشتراک با دیگران است که از گذشته شروع‌شده و تا به آینده ادامه خواهد داشت. البته این احساس ممکن است زمانی که فرد در اطراف خود افرادی را دارد نیز وجود داشته باشد. تنهایی می‌تواند حاصل عوامل مختلفی چون عوامل اجتماعی، ذهنی و احساسی باشد.

ویکی‌پدیا به تحقیقاتی استناد می‌کند و می‌نویسد: این احساس بین گروه‌هایی از افراد که ازدواج‌کرده‌اند، در رابطه هستند، درون خانواده هستند یا شغل موفقی دارند بسیار شایع است. این مسئله موضوعی است که از روزگار باستان تاکنون بسیار مورد کاوش واقع‌شده است. تنهایی را درد اجتماعی نیز تفسیر می‌کنند، یک مکانیسم روان‌شناختی برای هشدار به افرادی که منزوی‌شده‌اند و ترغیب آن‌ها به جستجوی ارتباطات جدید.

عزلت گزیدن و خلوت‌نشینی هرچه باشند به‌تنهایی ربطی ندارند و من نیز نه عزلت گزین و نه به‌خلوت نشسته‌ام. اما بیش از همه‌چیز این روزها احساس تنهایی می‌کنم و بر میزان این تنهایی هرروز افزوده می‌شود.

یونگ هرگز نگفته است که رضایت درونی چه اندازه می‌تواند کافی و خودبسنده باشد. چراکه فرد طردشده از جامعه که از سوی عوام، مبهم و غیرقابل‌درک فرض می‌شود با قضاوت‌های متفاوتی نه شبیه آنچه یونگ از آن به‌عنوان اخلاق آزادگی نام می‌برد بلکه با برچسب‌های خودخواه و بی‌ادب و گنده‌دماغ و در بهترین حالت‌ها سرد و بی‌روح روبه‌رو می‌شود.

این بلوغ در برابر آن بلوغ نیافتن عوام، حاصلی سخت دردناک‌تر از طرد شدن و درک نشدن دارد. حاصلی که رضایت درونی را در یک زندگی اجتماعی ناکافی می‌کند. آیا اخلاق آزادگی مجبور است درنهایت به اخلاق بردگی تن دهد؟ پاسخ این سؤال چیزی است که مسئله را حل می‌کند.